Aan het einde van de 17^de of in het begin van de 18^de eeuw wordt waarschijnlijk de crypte onder de kerk van Almen gebouwd. Deze grafkelder is dan in gebruik tot op zijn minst 1929, als het begraven in kerken wordt verboden en maximaal tot 16 augustus 1849 als de toegang wordt dichtgemetseld en de trap naar het verzegelde grafcomplex onder de kerkvloer verdwijnt. Toch is de crypte sindsdien een aantal keren bezocht voor onderzoek, onderhoud of nieuwsgierigheid.

Ontwerptekening uit 1914 voor de renovatie in 1915/1916
(Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, Document: BT-000518)

1849

De kerk van Almen wordt ingrijpend verbouwd en uitgebreid. De oude noordmuur van het schip wordt gesloopt om het schip uit te breiden naar een bijna vierkante ruimte. Het oude priesterkoor wordt afgezonderd met een binnenmuur om een consistoriekamer te creëren. De crypte onder het koor wordt afgesloten en verzegeld met een nieuwe vloer. Enkele graffiti getuigen van die gebeurtenis.

1915

In 1915/1916 wordt de Almense kerk gerenoveerd. Daarbij verdwijnt de in 1849 gerealiseerde consistoriekamer weer en wordt het priesterkoor hersteld. Johannes de Graaf, gemeentesecretaris van Gorssel maakt in 1915 van de gelegenheid gebruik voor het eerst bekende onderzoek van de Almense crypte en voor zover het eerste bezoek tot dan sinds afsluiting in 1849 vindt plaats. De Graaf laat op 26 februari 1915 de oorspronkelijke toegang weer openen door aannemer Albert Wentink voor zijn onderzoek en laat ook een opening maken in de muur van de binnenruimte waarin de oudere bijzettingen van de familie Van Lintelo zijn weggeborgen. Hij publiceert zijn onderzoek in zijn boek “Uit Gorssel’s verleden. Bijdrage tot de geschiedenis van het platte land”, dat zo interessant is dat het in 1983 nog ongewijzigd wordt herdrukt.

Hij geeft een enige minimale historische informatie over de kerk, maar richt zich vooral op de crypte. De ruimte wordt basaal beschreven en hij vervaardigt een schematische tekening van de kelder en de aanwezige doodskisten. Ook beschrijft hij kort de toestand en meldt nadrukkelijk dat alle kisten met een zeer dikke laag stof zijn bedekt. Vermoedelijk was dit het van het gewelf gevallen pleisterwerk dat in 2019 als dik pakket op de vloer zal worden aangetroffen. De aandacht van Van de Graaf gaat echter vooral uit naar de in de crypte bijgezette doden, hun achtergrond en historische betekenis. Hoewel het duidelijk is dat hij alle kisten uitgebreid heeft bekeken, maakt hij geen enkele melding van mummies in zijn boek. Dat die destijds, in 1915, echter wel degelijk zijn gezien, blijkt uit ooggetuigenverslagen in een krantenartikel uit 1962. Er worden enige graffiti met namen en data achtergelaten die de activiteiten van De Graaf documenteren.

De (verzakte) boog boven de ingang en het in 1966 in het gewelf gehalte gat

1966

Als tijdens onderhoudswerkzaamheden van de kerk de vloer eruit ligt, ziet een groep Almenaren de kans schoon om zich ongeoorloofd toegang te verschaffen. Zij hakken op 23 december 1966 boven kist 7 een gat door het gewelf en betreden de crypte. Naar verluid maken ze een diaserie en mogelijk zelfs filmbeelden. Na hun nieuwsgierigheid te hebben bevredigd laten ze hun namen en datum van inbraak met potlood achter op het doodskistenhout. Ze herstellen het gewelf niet, maar dekken het af met een betonplaat, waarna bij het vervolg van de werkzaamheden de crypte weer onder de kerkvloer verdwijnt. De actie leidt tot grote ophef in het dorp, waarbij een deel van de mensen verontwaardigd is over het eigenmachtig toegang verschaffen tot de grafkelder en het verstoren van de grafrust, maar bij anderen juist boosheid ontstaat over het feit dat zij zelf niet in de crypte hebben kunnen kijken. Mogelijk door de publieke rel die ontstaat wordt de diaserie niet meer gezien. Hopelijk komen de dia’s ooit nog boven water, want ze vormen een unieke documentatie van het grafcomplex.

Aannemer Henk Wentink tijdens de werkzaamheden in 1985
(© Protestantse Kerk Almen)

1985

Als de tralies voor de ventilatieopening in de noord- en zuidmuur aan vervanging toe blijken geeft de kerk aannemer H. Wentink, kleinzoon van Albert Wentink die de crypte in 1915 voor De Graaf opende, opdracht om de tralies te vervangen. Daarbij verwijderen Wentink en zijn medewerkers ook enige rommel, of wat voor rommel wordt aangezien, verwijdert uit de crypte. Mondelinge mededelingen rondom het onderzoek in 2019 melden dat in 1985 ook in één of meerdere kisten is gekeken. Bij die gelegenheid wordt een aantal foto’s gemaakt die momenteel de oudste beschikbare opnames van de inhoud van de kelder zijn. Een deel van deze foto’s zullen in de daaropvolgende decennia in de kerk hangen en de meest aansprekend informatiebron voor Almenaren en bezoekers vormen. Om de graffiti uit 1915 op kist 2 goed te kunnen fotograferen wordt kist 2 verplaatst en bovenop de aangrenzend kisten gezet. Vermoedelijk is daarbij de schedel van het kind in de kist uiteen gevallen. Nadat de nieuwe tralies zijn geplaatst, blijft de kelder onbetreden tot 2019.

2019

In het kader van zijn onderzoek naar natuurlijke mummies wekt mummieonderzoeker Ed de Grood nieuwe interesse in Almen voor hun crypte en mummies. Er wordt op initiatief van de Almense historicus Joost Dijksman een werkgroep opgericht en in samenwerking met de plaatselijke kerkenraad wordt besloten een door de laatsten bekostigd klein onderzoek te laten doen om eens wetenschappelijk definitief vast te stellen of er inderdaad (nog) mummies in de Almense crypte zijn. Hiervoor wordt archeoloog en fysisch antropoloog (onderzoeker van menselijke resten) Norbert Eeltink van onderzoeksbureau Aestimatica uit Hengelo (Ov.) aangetrokken. Eerst moet betreding van de kelder echter mogelijk worden gemaakt. Daartoe worden bij een ventilatieopening de vaste tralies vervangen door zwaar vergrendelbaar hekwerk.

Eerste onderzoek in Almens crypte in 2019

Op 12 juli 2019 is het zover. De kelder wordt betreden en een zeer kort verkennend onderzoek vindt plaats, een quickscan. De hoofdvraag: “Zijn er mummies?” kan snel positief worden beantwoord. Uitsluitend doodskisten waarvan duidelijk was dat die in het verleden al eens waren geopend, werden geprobeerd iets te openen door een ongeforceerde en met slechts met lichte kracht uitgevoerd tilbeweging, zonder enige aanvullende handelingen te hoeven uitvoeren en niet verder dan noodzakelijk voor een blik op fr inhoud. Op deze wijze kan in slechts twee kisten worden gekeken. In beide gevallen blijken goed bewaarde menselijke resten, mummies aanwezig, inclusief al het textiel (kistbekleding en kledij). De mummies worden gefotografeerd en er worden een korte beschrijvingen van gemaakt. De hoofdconclusie is wellicht dat hier, behalve sprake dat is van een compleet grafcomplex, de grafkelder een absoluut uniek en zeer belangrijk historisch, cultuurhistorisch en archeologisch fenomeen is, een ware schat die voor toekomstige generaties moet worden behouden. De algemene toestand van de crypte wordt ook beoordeeld en (fotografisch) gedocumenteerd.

Doodskist 6 met waterschade in 2019

Er blijkt reden tot zorg over de toestand van de kelder, de doodskisten en de mummies. Eén kist blijkt ergens in de loop der geschiedenis, waarschijnlijk na 1915, tegen een buitenmuur te zijn geduwd en daardoor waterschade te hebben opgelopen. Na overleg met de kerkenraad, wordt deze kist iets van de muur afgeschoven. Dat is de enige verandering die in de crypte wordt aangebracht. Het meest acute probleem blijkt daarentegen een grote hoeveelheid in ruimte aanwezige rommel. Dit veroorzaakt een direct brandgevaar, niet alleen voor de crypte en diens inhoud, maar voor de hele kerk. Hoewel daar niet in was voorzien maakt Aestimatica twee uitgebreide rapportages van de quickscan, één over de crypte en één over de mummies. Van het rapport over de mummies wordt ook een versie gemaakt waarin de foto’s van de menselijke resten onherkenbaar worden gemaakt, zodat ook dit rapport met het publiek kan worden gedeeld.

Het onderzoek leidt tot een heldere en sterke aanbeveling: de crypte moet worden ontdaan van het brandbare afval dat in de loop der jaren naar binnen is gewaaid en gegooid om de brandgevaarljke situatie op te lossen.

De in 2021 in een hoek van de crypte ontdekte bakstenen vloer

De conclusies van het onderzoek in 2019 leiden tot een reeks gesprekken met de kerkenraad, de gemeente Lochem en deskundigen. Dat leidt ertoe dat de Stichting Almens Crypte wordt opgericht met het doel om onderzoek, herstel en onderhoud van het mogelijk te maken en te organiseren. De gemeente Lochem erkent het probleem van het brandgevaar en geeft een eenmalige subsidie om de crypte schoon te maken. Deze schoonmaak wordt door Norbert Eeltink van Aestimatica samen met collega Ellen Edens op een wetenschappelijk verantwoorde manier uitgevoerd, waarbij alleen de moderne rommel wordt verwijderd, maar alle historische objecten, van voorwerpen via bouwpuin tot enkele menselijke beenderen blijven liggen. Hoewel dit niet het doel van de betreding was, worden tijdens de schoonmaak zoveel mogelijk waarnemingen aan crypte en inhoud gedaan om verder onderzoek mogelijk te maken. Het te verwijderden afval wordt in vakken verzameld en meegenomen om later nog te kunnen bekijken. Bij de schoonmaak blijkt dat zich onder de dikke laag puin, stof en rommel op de grond een mooie bakstenen vloer bevindt.

Houtworm in een draagbalk in 2021

De bouwkundige toestand en de toestand der kisten wordt nader bekeken en de toestand van beiden blijkt nog slechter dan gedacht. Het afgevallen pleisterwerk heeft de muren blootgesteld en verval en een verslechtering van de waterhuishouding opgeleverd. Een acuut probleem blijkt het verzakken van stenen van de boog van de dichtgemetselde ingang. Een snel op maat gemaakte houten stut wordt geplaatst. Bovendien blijken er meer scheuren in het gewelf aanwezig te zijn, onder andere naar het grote in 1966 in het gewelf gehakte gat. Dit zal op langere of korte termijn zonder enige twijfel instortingsgevaar opleveren. Het is evident dat dat de crypte herstel en een complete renovatie nodig heeft, waarna weer regelmatig onderhoud zal moeten plaatsvinden.

Ook de toestand van de kisten en daarmee de daarin aanwezige menselijke resten baren zorgen. Er is sowieso sprake van degeneratie van al dit organische materiaal door de slechte omstandigheden van het binnenklimaat. Maar er is ook een acute dreiging, onder meer door houtwormen die de draagbalken en doodskisten aantasten, op sommige plekken zo sterk dat de bodem eronder geel is van het door de houtwormen afgescheiden houtstof. Van de schoonmaak en het begeleidende onderzoek wordt een verslag gemaakt.

Na 2021

Na de schoonmaak wordt hard gewerkt om de Stichting Almens Crypte op te bouwen. Ter voorlichting en bekendmaking worden enkele lezingen gegeven voor de kerkgemeenschap, de Almense bevolking, het fysisch antropologisch werkveld en verder in de Achterhoek. Daarnaast wordt gewerkt aan het opzetten en financieren van een systematisch waarderend onderzoek waarbij de crypte en diens inhoud helemaal worden geïnventariseerd, beschreven en beoordeeld om zo tot een goed kennis van de samenstelling, aard en kwaliteit van het grafcomplex te komen. Daaraan gekoppeld zal dan ook historisch onderzoek moeten worden uitgevoerd, waarbij dan hopelijk nog onbekende informatie uit de archieven en kasten of hoofden van Almenaren en bezoekers in het verleden zal komen. Deze informatie kan dan worden gebruikt om grootschalig project op te zetten. Daartoe worden momenteel plannen opgesteld en contacten gelegd met overheden, wetenschappers en andere partijen en belanghebbenden. Het informeren en het betrekken van het publiek binnen en buiten Almen is tevens een belangrijk aspect. Bij dit grootschalige project kan de crypte worden hersteld en gerenoveerd, waardoor de inhoud de achterstallige zorg kan krijgen die nodig is, waarbij gericht diepgaand onderzoek naar deze hoogst uitzonderlijke en zeer belangrijke crypte kan worden gedaan én waarna de crypte weer de aandacht en structurele zorg kan krijgen die ze verdient.

De conclusies uit het tot dusverre uitgevoerde onderzoek zijn:

• Unieke crypte, erfgoed en historie
• Goed bewaarde doodskisten
• Goed bewaarde lichamen (+ kleding!)
• Veel inscripties en dorpsverleden
• Archeologische vondsten
• Kelder in slechte staat
• Kisten worden aangetast
• Lichamen worden bedreigd
• Amper mogelijkheid voor zorgtaak
• Aanzienlijk risico voor kerkgebouw
  • Instorten gewelf crypte
  • Geen toegang bij calamiteit
• Renovatie en herstel nodig
• (Voorbereidend) onderzoek nodig
• Regelmatig onderhoud nodig

De Almense crypte geeft een zorgplicht voor ons allen, niet alleen in Almen, maar ook in de provincie Gelderland en de rest van het land, want dit is een nationale schat. Daarvoor is veel geld nodig. U kunt een bijdrage leveren door vanaf slechts € 10,- per jaar donateur te worden van de Stichting Almens Crypte. Zie de contactpagina.